Vændi meðal ungs fólks á Íslandi

Rannsókn um vændi meðal ungs fólks á íslandi og félagslegt umhverfi þess, leiðir ýmsar forvitnilegar niðurstöður í ljós sem eiga eftir að vekja athygli og umræðu. 

Markmið rannsóknarinnar var annars vegar að leitast við að lýsa vændi meðal ungs fólks á íslandi og athuga í hvaða myndum það birtist.  Hins vegar var markmiðið að rannsaka með tölfræðilegum hætti umhverfi framhaldsskólanema sem þegið hafa greiða eða greiðslu í skiptum fyrir kynmök.  Notast var við tvenns konar aðferðir við rannsóknina annars vegar voru tekin viðtöl við 22 einstaklinga og 20 sérfræðinga sem þekktu til vændis meðal ungs fólks hér á landi.  Þar af voru átta einstaklingar sem stundað höfðu vændi. 

Hins vegar var unnið úr könnun meðal nemenda í öllum framhaldsskólum á íslandi árið 2000.  Félagslegt umhverfi þess hóps var kannað sérstaklega.  Þeir félagslegu þættir sem voru til athugunar voru valdir með tilliti til niðurstaðna erlendra rannsókna á vændi meðal ungs fólks, viðtölum við íslenska sérfræðinga og félagsfræðilegra  kenninga sem notaðir eru til að skýra vændi sem frávikshegðun ungs fólks.  Athugaður var sérstaklega bakgrunnur, reynsla um kynferðislega misnotkun, félagslegt taumhald og líðan framhaldsskólanema sem þegið höfðu greiða eða greiðslu í staðinn fyrir kynmök.

Niðurstöður rannsóknarinnar eru þær helstar að vændi meðal unga fólksins birtist í ýmsum og ólíkum myndum.  Þannig á sér það stað í íslensku samfélagi að bæði stelpur og strákar skipta kynmökum fyrir til dæmis  vímuefni, mat, gistingu eða peninga.  Af þessum 6.714 nemendum sem svöruðu spurningunni um vændið sagist 131 nemandi tæp 2%,  hafa einu sinni eða oftar um ævina þegið greiða eða greiðslu í stað kynmaka.  Þar af voru þetta 95 strákar og 36 stelpur.  Þannig virðast strákar vera sjö af hverjum þeim tíu framhaldsskólanemendum sem viðurkenna að hafa stundað vændi af einhverjum toga. 

Þetta er algengara meðal yngri nemenda, 16-17 ára, heldur en 18 og 19 ára.  Hlutfallið er 2,4% í yngri hópnum en 1,2% í þeim eldri.  Hluti skýringarinnar kunni að felast í brottfalli úr framhaldsskólum.  Leiða megi líkur að því að þeir nemendur sem hvað verst séu staddir félagslega og fjárhagslega séu líklegastir til að hætta námi.  Þannig breytist samsetning nemendahópsins í skólunum með hverju aldursári. 

Þessi kynjamunur kemur nokkuð á óvart enda hefur umfjöllun og fræðilegum skrifum um vændi verið að miklu leyti einblínt á vændi meðal stúlkna.  Þannig hefur vændi meðal stráka varla verið veitt nokkur athygli þangað til nýlega rannsóknin sýndi fram á það að fjöldi stúlkna sem höfðu leiðst út í vændi væri aðeins um þriðjungur af fjölda stráka sem höfðu slíka reynslu og var hægt að samsvara þessari rannsókn við samskonar rannsókn frá Noregi og Bandaríkjunum.

Sem fyrr segir voru félagslegir þættir skoðaðir sérstaklega meðal ungs fólks.  Í ljós kom nokkuð há fylgni vændis við kynferði, stuðning fjölskyldu, tengsl við skóla, kynferðislega misnotkun á unglingsárum, ótta við líkamlegt ofbeldi heima fyrir, reiði, vímuefnaneyslu, þess að vera gerandi eða þolandi ofbeldis og að hafa gert tilraun til sjálfsvígs einhvern tímann um ævina og á síðastliðnu ári fyrir könnunartímann.  Öll þessi fylgnisambönd mældust marktæk við 99,9% öryggismörk, samkvæmt rannsókninni. 

Þá er marktæk fylgni milli vændis meðal ungs fólks við aldur viðkomandi, menntun föður, kynferðislega misnotkun í æsku, ölvun síðastliðna 30 daga og þunglyndi.  Hins vegar virðist menntun móður, búseta, sambýlisstaða foreldra, stuðningur vina og sjálfsmat ungmenna ekki spá fyrir um hvort ungmenni séu líkleg til að segjast hafa þegið greið eða greiðslu í stað kynmaka.  Reyndust þau fylgnisambönd ekki marktæk. 

Séu einstakar niðurstöður varðandi félagslega þætti skoðaðar þá kemur í ljós að kynferðisleg misnotkun í æsku eykur verulega líkurnar á að strákar og stelpur leiðist út í vændi af einhverju tagi.  Þannig eru strákar sem hafa orðið fyrir kynferðislegri misnotkun í æsku ( 0-15 ára ) fimm sinnum líklegri en aðrir strákar til að hafa stundað vændi. Til nánari útskýringar þýðir þetta að rúm 83% þeirra sem segjast hafa orðið fyrir kynferðislegri misnotkun í æsku hafa verið í vændi og rúm 97% þeirra sem ekki hafa verið kynferðislega misnotaðir hafa heldur ekki leiðst útí vændi. 

Þessi hlutföll hækka heldur hjá þeim er svara til um kynferðislega misnotkun á unglingsárunum þ.e. á 16-19 ára aldri.  Oftast er þá um nauðgun að ræða. Þá fer hlutfall stráka sem hafa verið kynferðislega misnotaðir upp í 23,1% ef þeir hafa stundað vændi og 4,1% hjá stelpum.

Rannsóknin sýnir einnig að eftir því sem ungmennin drekka oftar áfengi eða neyta ólöglegra vímuefna þá aukast líkurnar á vændi meðal þeirra.  Tengslin koma fram hjá báðum kynjum.  Nemendur sem hafa notað hass 40 sinnum eða oftar um ævina eru nærri fimm sinnum líklegri til aðsegjast hafa stundað vændi en þeir sem aldrei hafanotað hass.  Hafi ungmennin neytt amfetamíns í óhófi eru þau sex sinnum líklegri.  Þetta á einnig við um óalgengari vímuefni eins og sniff, kókaín og E-pilluna.

Í rannsókninni er einnig komist að þeirri niðurstöðu að vændið sé bæði skipulegt og óskipulegt, innan félagahópsins sem utan.  Innan hópsins vísar til þess félagahóps sem ungmennin eru í samskiptum við.  Miðað er þá við lífsstíl frekar en aldur, til dæmis þátttaka í partíum og neysla vímuefna.  Að sögn viðmælenda útvega sumir þeirra sér vímuefni, húsnæði eða jafnvel mat á þennan hátt í skiptum fyrir kynmök við félagana.  Um þetta atriði segir m.a. í skýrslunni :

“flest þessara ungmenna líta að sögn heimildarmanna ekki á þetta sem hið hefðbundna vændi þar sem oft er um að ræða þögult samkomulag milli tveggja aðila og oft eru ekki beinharðir peningar á borðinu.  Einnig liggur ekki alltaf ljóst fyrir hvort tilfinningarsamband sé til staðar milli einstaklinganna eða ekki.  Þannig geti skilin milli þess, hvað telst til slíkra skipta á kynmökum fyrir greiða eða greiðslu og hvað ekki, verið nokkuð óljós”.

Í viðtölum við ungt fólk og sérfræðinga kemur fram að vændi eigi sér stað meðal ungs fólks utan félagahópa þeirra.  Þannig á sér stað að fullorðið fólk tæli ungmenni til við sig með ýmsum leiðum og bjóði þeim hitt og þetta í skiptum fyrir kynmök.  Í sumum tilvika skipuleggi þessir aðilar jafnvel skipti á kynmökum fyrir greiða eða greiðslu við enn aðra og séu þar með orðnir milligöngumenn um skipulegt vændi. í slíkum tilvikum eru kaupendur eldri og betur stæðir einstaklingar á aldrinum 20-50 ár, sem útvega yngri fólki peninga, vímuefni, húsaskjól, mat og eftirsóknarverða hluti eða jafnvel bílfar í skiptum fyrir aðgang að líkama þeirra.   Á þetta bæði við um stelpur og stráka.

Þannig segjast sérfræðingar á meðferðarstofnunum vita til stráka í vændi.  Slíkt tengist oft eiturlyfjum eins og hjá stelpunum en þeir selja sig bæði konum og körlum.  Það sé því til í dæminu að eldri konur taki unga stráka upp á sína arma gegn skiptum á kynmökum fyrir greiða eða greiðslu.  Þá hafi sumir strákar verið misnotaðir á unga aldri af eldri konum en ekki upplifað það endilega sem misnotkun.

peninga, vímuefni, húsaskjól, mat og eftirsóknarverða hluti eða jafnvel bílfar í skiptum fyrir aðgang að líkama þeirra.   Á þetta bæði við um stelpur og stráka.

Að endingu skal hér vitnað í orð lögreglumanns sem hefur haft afskipti af vændi meðal unglinga:

“ Það er til vændi sem tengist unglingum. Mjög ungu fólki, í flestum tilfellum með vandamál.  Oftar en ekki í vímuefnum, svo sem pillum, dópi og áfengi.  Þetta er kannski það sem er nöturlegast við þetta allt.  Það er til ungt fólk sem selur sig öðrum sem er ekki í eiturlyfjum og svo ungt fólk sem selur sig fólki í eiturlyfjum, það er vændi innan hópsins.  Það er ógeðfelldasti þátturinn í þessu öllu saman.  Ömurleikinn er svo mikill.  Þetta fólk hefur ekkert val um viðskiptavini, það tekur bara þeim sem kemur, alveg sama þótt það sé sextugur, ógeðslegur og skítugur karl.”